Σαμπούκος ή κουφοξυλιά

Σουλτάνα Μαρία Βαλαμώτη

Ο καρπός της κουφοξυλιάς, μικρός και σκουρόχρωμος χρησιμοποιείται σήμερα για μαρμελάδες ενώ τα άνθη του φυτού σε διάφορες χώρες, από τα Βαλκάνια ως τις Σκανδιναβικές χώρες χρησιμοποιούνται για την παρασκευή ενός αρωματικού σιροπιού. Ο όρος κουφοξυλιά παραπέμπει σε λαϊκές δοξασίες που συναντά κανείς σε διάφορα μέρη της Ευρώπης σύμφωνα με τις οποίες, στον κορμό της κουφοξυλιάς κατοικούν πνεύματα. Στα αρχαιοβοτανικά δεδομένα της Ελλάδας έχει εντοπιστεί ήδη από τη νεολιθική περίοδο, αν και οι απανθρακωμένοι σπόροι του συνήθως είναι λίγοι και σχετικά σπάνιοι. Ωστόσο, σε έναν νεολιθικό οικισμό στο νομό Κοζάνης, στον Κλείτο, έχουν βρεθεί αρκετοί σπόροι του φυτού σε καθαρή συγκέντρωση.

Εικόνα 1. Ανθισμένη κουφοξυλιά στα ορεινά της Κεντρικής Μακεδονίας, Μάιος 2022. Φωτογραφία Σ.-Μ. Βαλαμώτη

Οι αναφορές στο φυτό στα αρχαία ελληνικά κείμενα είναι σχετικά περιορισμένες, και απαντούν σχεδόν μόνον στα κείμενα των αρχαίων Ελλήνων γιατρών. Λίγες πληροφορίες για βοτανολογικά χαρακτηριστικά δίνει ο Θεόφραστος (4^ος-3^ος αιώνας π.Χ.). Η αρχαία ελληνική λέξη για την κουφοξυλιά είναι ἀκτῆ (και ἀκτέα), ενώ σε ένα μεταγενέστερο ανώνυμο ιατρικό κείμενο, σωζόμενο αποσπασματικά, η λέξη κουφοξυλαία επεξηγεί τη λέξη ἀκτῆ. Συνήθως οι αναφορές στην αρχαιοελληνική γραμματεία συνδέονται με τις φαρμακευτικές ιδιότητες διαφόρων μερών του φυτού και σε θεραπευτικές συνταγές για συγκεκριμένες παθήσεις. Το ιπποκρατικό corpus (5^ος-4^ος αιώνας π.Χ.) περιέχει αρκετές αναφορές στην κουφοξυλιά ως συστατικό συνταγών για διάφορες ασθένειες. Π.χ. στο Περί νούσων συστήνεται σε πονοκέφαλο με φλέματα και πυρετό, εάν δεν υποχωρούν ο πόνος και ο πυρετός ως τρίτο, ισχυρότερό από άλλα δύο ροφήματα που έχουν προαναφερθεί, συστήνεται να πιει ο ασθενής τον χυμό από φύλλα κουφοξυλιάς. Στο Περί Διαίτης ο χυμός από κουφοξυλιά (δεν διευκρινίζεται από ποιο μέρος του φυτού) συγκαταλέγεται στα ροφήματα που έχουν καθαρτικές ιδιότητες και προκαλούν ευκοιλιότητα. Ο Διοσκουρίδης (1^ος αιώνας μ.Χ.) στο έργο του Περί ύλης ιατρικής κάνει τη διάκριση ανάμεσα στην κουφοξυλιά (ἀκτῆ) και τον χαμοσάμπουκο (χαμαιάκτη), δίνοντας λεπτομερή περιγραφή των δύο φυτών, ενώ παραθέτει τις θεραπευτικές ιδιότητες και τις χρήσεις των δύο αυτών ειδών, τις οποίες θεωρεί παρόμοιες. Οι καρποί χαρακτηρίζονται από τον Διοσκουρίδη βλαβεροί για το στομάχι (κακοστόμαχοι), τα φύλλα και τα νεαρά βλαστάρια, βρασμένα, θεωρούνται ότι καθαρίζουν τη χολή και τα φλέματα, ενώ μεταξύ άλλων η ρίζα βρασμένη σε κρασί χορηγείται για να αντιμετωπιστεί το δάγκωμα της οχιάς. Ανάμεσα στις πολλές θεραπευτικές ιδιότητες του φυτού, ο Διοσκουρίδης αναφέρει ότι το μπάνιο σε νερό όπου έχει βράσει η ρίζα της κουφοξυλιάς είναι θεραπευτικό για παθήσεις της μήτρας και ανάλογα αποτελέσματα έχει η κατανάλωση του καρπού μαζί με κρασί. Τέλος κάνει αναφορά σε καταπλάσματα από αλεσμένο κριθάρι και νεαρά βλαστάρια του φυτού για την ανακούφιση από εγκαύματα και το δάγκωμα από σκύλο.

Εικόνα 2. Μαρμελάδα από καρπούς κουφοξυλιάς αγορασμένη στη Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2025, προϊόν Πηλίου Μαγνησίας. Φωτ. Σ.-Μ. Βαλαμώτη

Η  κουφοξυλιά, αυτοφυές φυτό της ελληνικής χλωρίδας, συνεχίζει να χρησιμοποιείται και σήμερα ως διατροφικό συστατικό, χωρίς όμως γενικευμένη χρήση. Μπορεί κανείς να γευτεί μαρμελάδες από τον καρπό της κουφοξυλιάς, με το έντονο, σκούρο βυσσινί τους χρώμα, σε μικρές τοπικές παραγωγές, καθώς η συλλογή των καρπών της είναι χρονοβόρα και η παραγωγή περιορισμένη. Μαρμελάδες από αυτόν τον πολύτιμο θησαυρό της άγριας φύσης, ένα φυτό που συλλέγεται από τα προϊστορικά χρόνια στην Ελλάδα, μπορεί σήμερα να προμηθευτεί κάποιος από αγροτικούς συνεταιρισμούς γυναικών ή σε μικρά καταστήματα με τοπικά προϊόντα, όπως για παράδειγμα στο Πήλιο και στην Καλαμπάκα της Θεσσαλίας.

Εικόνα 3. Μαρμελάδα από καρπούς κουφοξυλιάς αγορασμένη στη Θεσσαλονίκη, Σεπτέμβριος 2025, προϊόν Πηλίου Μαγνησίας. Φωτ. Σ.-Μ. Βαλαμώτη